Anna Marynowska

Zdobycie Akki w 1291 roku przez Mameluków spowodowało, iż Cypr, obok Małej Armenii, pozostał jedynym chrześcijańskim obszarem na Bliskim Wschodzie. Konsekwencją tego było stałe niebezpieczeństwo ataku muzułmańskiego na wyspę. Sam król Henryk II aktywnie działał na rzecz przygotowania wyprawy krzyżowej, jego królestwo zaś było niemal zawsze uwzględniane w  projektach obcej proweniencji. Losy Cypru zespoliły się więc z Ziemią Świętą.

Henryk II wywodził się z frankońskiej dynastii Lusignan, władającej królestwem Cypru od 1192 roku. Tron objął w czerwcu roku 1285, po bezpotomnej śmierci Jana II.

Pierwszym zamierzeniem nowego króla było zdobycie korony Królestwa Jerozolimy. Już wcześniej w 1186 frankońskiej dynastii udało się uzyskać tron jerozolimski, a tym samym i prawa do Królestwa dla potomków, dzięki mariażowi Gwidona Lusignan z Sybillą, królową Jerozolimy. W czerwcu 1286 roku Henryk udał się do Akki, gdzie wcześniej nad sprzyjającym stosunkiem ludności miasta do przedstawiciela Lusignanów pracował jego wuj i ambasador, Julian le Jaune. Akka, znajdująca się uprzednio pod panowaniem Karola Andegaweńskiego, zaaprobowała kandydaturę Henryka. Ostatecznie, po zneutralizowaniu stronnictwa andegaweńskiego, Henryk II został uroczyście koronowany na króla Jerozolimy w Tyrze 15 sierpnia 1286 roku. W listopadzie tego roku powrócił na Cypr, pozostawiwszy w Jerozolimie swojego wuja, Baldwina z Ibelinu, w roli seneszala.

Do 1286 r. pomiędzy państwami łacińskimi w Lewancie a muzułmanami panował pokój, jako że przed piętnastoma laty zawarto rozejm. Wiosną 1291 roku Al-Aszraf Chalil, wódz Mameluków, przystąpił do oblężenia Akki. Przebywał tam wówczas król Jerozolimy, który wycofał się na Cypr, lecz po miesiącu powrócił z rycerstwem i piechotą. Wszelkie próby obrony nie powiodły się. Miasto zdobyto i zniszczono, zaś pozostałe twierdze krzyżowców (Tyr, Bejrut, Tortosa) ostatecznie zrównano z ziemią latem roku 1291. Wraz z nimi utracone zostało również władztwo Henryka II. Pozostał on jednak dożywotnio tytularnym królem jerozolimskim, co w pewnym stopniu intensyfikowało jego dążenia do odzyskania faktycznego panowania nad utraconymi terenami.

Uchodźcy na Cypr!

Upadek Akki spowodował, że Cypr stał się, obok Małej Armenii, ostatnim chrześcijańskim przyczółkiem w Lewancie. Sułtan zniszczył doszczętnie wszelkie pozostałości po panowaniu krzyżowców na wybrzeżu syryjskim. Templariusze utrzymali się jeszcze na wyspie Ruad, jednak ich siedziba główna została przeniesiona do królestwa Henryka II, podobnie jak siedziba szpitalników . Cypr otaczały zewsząd władztwa muzułmańskie, nie dziwi zatem fakt, że jego mieszkańcy żyli w ciągłej obawie przed atakiem Mameluków.

Chrześcijan, którzy pozostali w Outremer pod panowaniem muzułmańskim, w większości zdegradowano do roli niewolników. Kuria papieska usiłowała ich wspomóc poprzez zwiększenie funduszy na wykup z niewoli oraz wysyłanie misjonarzy zapobiegających apostazji prześladowanych.

Znaczna część ludności Łacińskiego Wschodu, pozbawiona środków do życia, schroniła się na Cyprze. Owi ludzie nie doświadczali jednakże wyrozumiałego współczucia i chęci pomocy ze strony poddanych Henryka II. Masy bezrobotnych rycerzy i zubożałych wdów i sierot przypominały o klęsce i niebezpieczeństwie. Wyspa borykała się z nieurodzajem zbóż w połowie lat 90-tych, co potęgowało niechęć obywateli do uciekinierów. Król próbował zażegnać postępujący kryzys: w 1296 roku wydał zarządzenie w sprawie kontroli cen chleba, ogłosił także pobór do armii spośród uchodźców. Pomocy zubożałym uciekinierom szlacheckiego pochodzenia udzielił w 1295 Karol II król Sycylii i Neapolu, który dostarczył zboże do rozdziału.

Zakony templariuszy i joannitów, co zostało wcześniej wspomniane, znalazły schronienie na Cyprze. Ich status różnił się nieco od ogółu uchodźców. Podczas gdy w Syrii zakonnicy cieszyli się swobodami i szeroką władzą, na Cyprze ograniczono ich wpływy. Potencjał zakonów król Henryk II kierował ku zorganizowaniu floty, niezbędnej dla powodzenia ewentualnej krucjaty przeciwko Mamelukom. W ten sposób usiłował zapobiec powstaniu znaczącej i niezależnej siły wewnątrz swojego królestwa.

Zagrożenie i swego rodzaju presja ze strony chrześcijan dawnego Outremer wzmagały chęć w portach mameluckich. Wobec tego muzułmanie, po zdobyciu niemal wszystkich posiadłości chrześcijańskich na Wschodzie, poprzez zagarnięcie także Cypru, uniemożliwiliby wymianę handlową. W efekcie przez kilka lat wyspa funkcjonowała przede wszystkim jako schronienie, cudownie ocalałe po niszczycielstwie sułtana.

Embargo na Egipt

Cel zakończenia handlu chrześcijan z Mamelukami jawi się jako oczywisty – usiłowano odciąć sułtanat od dostaw broni i niewolników, pośrednio spowodować jego recesję gospodarczą, zaś przede wszystkim osłabić kraje muzułmańskie przed planowaną krucjatą. Idea blokady nie należała do innowacji na przełomie XIII i XIV wieku. Już w 1179 roku kuria obłożyła interdyktem handel z Saracenami. Na czwartym soborze laterańskim (1215 r.) oraz obydwu soborach lyońskich (1245 i 1274r.) papiestwo zabraniało chrześcijańskim kupcom handlu w portach muzułmańskich, zwłaszcza zaś w Egipcie, pod karą klątwy. Przychylnie o planach embarga wypowiadał się franciszkanin, Fidenzio z Padwy, którego Liber recuperationis Terrae Sanctae znał papież Mikołaj IV. Upadek Akki spowodował, że ów papież w bulli Olim tam in generali (23 sierpnia 1291) stanowczo zakazał eksportu żywności, koni, drewna i przede wszystkim broni do państw zależnych od sułtana i zapowiedział surowe konsekwencje wszystkim, którzy dopuściliby się złamania postanowienia.

Jakkolwiek zakaz handlu mógł wydawać się łatwy do wprowadzenia, w praktyce okazało się to bardziej skomplikowane przedsięwzięcie34. Zachód miał z pewnością duże możliwości, ponieważ w kwestii panowania na morzach muzułmanie nie byli w stanie zagrozić chrześcijanom. W blokadę poważnie zaangażował się Henryk II. Królestwo Cypru wraz z zakonami rycerskimi i Karolem II utworzyło w 1293 roku flotę kilkunastu okrętów. Flota miała za zadanie całkowicie zdominować sułtanat na morzu, a także nadać mocy papieskim zakazom odnośnie do handlu z Egiptem mameluckim. Pełniła ona rolę morskiej policji czy też straży, która dzięki bulli Mikołaja IV, była uprawniona do konfiskowania towarów na statkach chrześcijańskich łamiących embargo. Prawo przechwytywania towarów przez statki policyjne powodowało szereg nadużyć. W poszukiwaniu łupów flota Henryka II płynęła aż do wybrzeży Korfu. Zdarzało się, że ofiarą strażników papieskiej bulli padały niewinne załogi.

Cypr, w odróżnieniu od republik włoskich, nie ucierpiał na uniemożliwieniu handlu w portach mameluckich. Wymiana między Europą a Syrią i Egiptem odbywała się w Famaguście, porcie chrześcijańskim na Cyprze, dzięki czemu blokada była możliwa do ominięcia dla mieszkańców wyspy. Fakt ten powodował, że poddani Henryka II nie tylko nie obawiali się zakazu podróży handlowych do Egiptu, lecz również zdecydowani byli pilnować egzekwowania go.

Dla kupców republik włoskich, miast katalońskich i prowansalskich nie było jednak pośredniego, ekonomicznie dogodnego wyjścia. Zerwanie handlu ze Wschodem spowodowałoby znaczący kryzys gospodarczy. Genua, jako poszkodowana republika, oskarżyła królestwo Cypru o ograniczanie przywilejów i organizowała odwetowe wyprawy łupieżcze na wybrzeża wyspy. Konflikt między Cyprem a Genuą trwał przez cały okres panowania Henryka II . Miasta basenu Morza Śródziemnego w znacznym stopniu finansowały flotę policyjną, więc miały na jej skuteczność duży wpływ41. W rezultacie, pomimo wysiłków Henryka II i napomnień papieży, blokada nie była przestrzegana, a jej cele nie zostały osiągnięte.

Współpraca z Mongołami

Ghazan, mongolski władca z dynastii Ilchanidów, panował w Persji w latach 1295-1304. Pomimo konwersji na islam w roku zapoczątkowującym jego rządy, pozostał przychylny chrześcijanom i wrogi wobec Turków oraz Egipcjan. Sympatie ilchana czyniły go potencjalnym i pożądanym sojusznikiem krzyżowców przeciw Mamelukom. Do prób współpracy dochodziło pomiędzy wspomnianymi stronami wcześniej. Już sojuszników. Jak zatem łatwo zauważyć, przymierze nie gwarantowało rzeczywistej współpracy.

Upadek Akki nie spowodował zerwania sojuszu, choć władający wówczas Persją Argun-chan był świadomy, iż w najbliższym czasie osłabione wojska chrześcijańskie nie zapewnią wymiernej pomocy przy ewentualnym ataku na Syrię. Do swej śmierci w 1295 roku Argun-chan nie podejmował więcej wypraw przeciwko Mamelukom. Jego syn zorganizował kolejną dopiero cztery lata później. Główną rolę chrześcijańskiej strony sojuszu miał pełnić Henryk II. Król cypryjski wierzył, podobnie jak kuria papieska, iż zsynchronizowany atak na państwo muzułmańskie w Egipcie i Syrii pozwoli wyzwolić Ziemię Świętą.

Papiestwo, zdaniem S. Runcimana, po 1295 roku, a więc po przejściu Ghazana i jego poddanych na islam, nie przyjmowało już poselstw mongolskich. Jednakże, jak wynika z polityki Henryka II po owej konwersji, królestwo Cypru nie odżegnywało się od sojuszu z przyjaznymi muzułmanami przeciw wrogim. Co więcej, król Henryk okazał cechę rozsądnego władcy, kiedy zignorował propozycję Rajmunda Lulla nawrócenia Mongołów na chrześcijaństwo. Preferował praktyczne działanie w sojuszu, nastawione na realizację najbardziej palących celów – obrony wyspy i wyprawy do Ziemi Świętej.

W październiku 1299 roku Ghazan wyruszył z pomocą Małej Armenii przeciwko Syrii. Wysłał wówczas posłów z propozycją współpracy do Henryka II i mistrzów zakonów rycerskich. Chrześcijanie, wskutek braku porozumienia, nie wzięli udziału w wyprawie. Ghazan w 1300 roku zrezygnował z podboju i wycofał się do Persji, choć udało mu się podbić tereny aż do Gazy. Mamelucy niebawem odzyskali panowanie nad ziemiami zagarniętymi przez Mongołów.

Tuż po akcji Ghazana, korzystając z osłabienia sułtana, Henryk II wysłał oddział swoich żołnierzy do Botronu, gdzie mieli oni zająć się budową fortyfikacji w oczekiwaniu na przybycie pełnej armii. Król planował zaatakować Mameluków w Syrii. Plany te nie powiodły się. Tamtejsza ludność chrześcijańska namówiła wojska cypryjskie do ataku na Mont Pelerin w Trypolisie. Po krótkiej, przegranej kampanii oddział powrócił na Cypr.

Zima 1300-1301 przyniosła kolejny ambitny plan mongolskiego władcy, do realizacji którego, tym razem, królestwo Cypru okazało się gotowe. Amalryk, brat Henryka II, pojawił się na wyspie Ruad pod Tortosą z trzema setkami żołnierzy oraz oddziałami zakonów rycerskich. Stamtąd dokonywano ataków na miasto. Oczekiwany Ghazan nie dołączył do krzyżowców, wobec czego wysiłki wojsk cypryjskich skazane były na niepowodzenie.

Pierwsza prawdziwie wspólna kampania nastąpiła w lutym 1301 roku. Połączona armia nie osiągnęła jednak znaczących sukcesów i wycofała się z terenów nieprzyjaciela.

Ostatnim wysiłkiem Ghazana stało się zorganizowanie wyprawy w 1303 roku. Król mongolski nie wziął w niej udziału osobiście. Armią perską dowodził Qutlugh-Shah. Również i ta wyprawa nie przyniosła zwycięstwa, a Henryk II nie użył podczas niej potencjału wojsk cypryjskich. Kampania zakończyła się rozgromieniem wojsk mongolskich w Damaszku.

Ghazan zmarł 17 maja 1304 roku. Jego śmierć oznaczała koniec nadziei na wspólne wyprawy mongolsko – chrześcijańskie przeciw Mamelukom, tym bardziej, że następcy Ghazana opowiadali się za sojuszem z dotychczasowym przeciwnikiem. Królestwo Cypru straciło więc najbardziej aktywnego sprzymierzeńca, zaś niepowodzenia wypraw Henryka II posłużyły jego bratu, Amalrykowi, do krytyki rządów i obalenia króla.

W 1306 roku jego brat, Amalryk z Tyru, uzyskawszy poparcie królewskich wasali, uznał panującego za zbyt ciężko chorego, aby mógł pozostać na tronie cypryjskim. Bezkrwawy zamach stanu spowodował, że Henryka w 1306 roku zawieszono w prawach, a rządy pozostawiono jego bratu (1306-1310). Prawowity władca odzyskał panowanie w 1310 roku i pozostawał na tronie do swojej śmierci w 1324 roku.

Bibliografia:

Caben C., The Mongols and the Near East, [w:] A History of the Crusades. Vol. II: The Later Crusades 1189-1311, ed., K. M. Setton, R. L. Wolf, H. W. Hazard, London 1969.

Edbury P., Łaciński Wschód 1291-1669, [w:] Historia krucjat, red. J. Riley-Smith, tłum. K. Pachniak, Warszawa 2000, s. 313-344.

Edbury P., The Kingdom of Cyprus and the Crusades 1191-1374, Cambridge 1991.

Housley N., Ruch krucjatowy 1274-1700, [w:] Historia krucjat, red. J. Riley-Smith, tłum. K. Pachniak, Warszawa 2000, s. 274-312.

Housley N., The Avignon Papacy and the Crusades 1305-1378, Oxford 1986.

Housley N., The Later Crusades 1274-1580: From Lyons to Alcazar, Oxford 1992.

Philips J., Łaciński Wschód 1098-1291, [w:] Historia krucjat, red. J. Riley-Smith, tłum. K. Pachniak, Warszawa 2000, s. 123-154.

Mayer H., Historia wypraw krzyżowych, tłum. T. Zatorski, Kraków 2008.

Morrison C., Krucjaty, tłum. M. Kropiwnicka, Warszawa 1997.

Runciman S., Dzieje wypraw krzyżowych: Królestwo Akki i późniejsze krucjaty. T. III, tłum. J. Schwakopf, Warszawa 1987.Runciman S.,

Runciman S., Nieszpory Sycylijskie: dzieje świata śródziemnomorskiego w II połowie XIII wieku, tłum. Ł. Modelski, O. Tyciński, Katowice 2007.

Schein S., Fideles crucis: The Papacy, the West, and the Recovery of the Holy Land 1274-1314, Oxford 1991.

Setton K. M., The Papacy and the Levant (1204-1571), Philadelphia 1976.